Пандемия және шетелдік демалысқа мезгіл-мезгіл тыйым салу қазақстандықтарды туған табиғатының сұлулығына назар аударуға мәжбүр етті. Әлемдегі қиын геосаяси жағдайды ескере отырып, бұл туристік маусым да қиындықтарға толы болуы мүмкін. Демалу, денсаулықты нығайту және ерекше табиғатты көру үшін шетелге барудың қажеті жоқ. АА-ның меншікті тілшісі «NewTimes.kz» Жанна Қалиева Науырзым қорығы мен оның жұмбақтары туралы әңгімелейді. Сіз бір ғасырға жуық адамның қолы тимеген табиғатты көрдіңіз бе? Олай болмаса, Науырзым қорығына қош келдіңіз. Ол Қостанайдан небәрі 190 шақырым жерде орналасқан және 90 жылдық тарихы бар. Өмір бойы осы таңғажайып жерге арнаған қорықтың ғылыми қызметкері Мария Зейнелова өткен ғасырдың көрнекті ғалымдары аймақтың табиғатына таң қалғанын айтады.
«1929 жылы профессор Спригин осы жерлерге экспедиция ұйымдастырды және сөзсіз таң қалды. Бұл әлемде теңдесі жоқ ерекше бірегей аумақ. Науырзым қорығына барып, сіз әлемнің ондаған географиялық нүктелеріне барғандай боласыз. Спригиннен кейін де осы жерлерде болған ғалымдар табиғатқа таңданғаны соншалық, 1939 жылы РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Науырзым қорығын құру туралы шешім қабылдады. Оның бастапқы ауданы 250 гектар болды, содан кейін бірқатар қайта құру болды және аумақ 87,7 мың гектарға жетті. Ұзақ уақыттан кейін, 2000 жылы халықаралық ғалымдар қорыққа қайта келді. Олар да аймақтың бірегейлігі туралы айтып, оны кеңейтуді ұсынды. Үкімет қаулысымен 2004 жылғы қаңтарда 100 мың гектардан астам аумақ қосылды және қазіргі уақытта қорықтың аумағы 191 мың гектардан асады», — дейді Мария Зейнелова. 191 мың гектар жабайы таза және ерекше қорғалатын табиғат. 2008 жылы бұл аймақ ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізіміне енді. Сонымен, қазақ даласының бірегейлігі халықаралық деңгейде танылды.
Мария Александровна нағыз энтузиаст және кәсіпқой сияқты ынта-жігермен және сыпайы түрде қорықтың табиғаты туралы айтады. Мерзімді түрде терминологияға ауысады, құрғақ дала аймағының басқалардан қалай ерекшеленетінін айтады. Әрбір дерлік сөйлемде «бірегей» сөзі бар. «Әлемде теңдесі жоқ бірегей Торғай даласы. Біздің бүкіл планетамызда осындай төрт учаске ғана қалды: Аскания-Нова, Шығыс Қытай, Ресейдегі және Қазақстандағы Орталық қара жер қорығы, онда сіз нағыз тың далаларды көре аласыз. Науырзым тың жерлерді жыртудан құтқарылды, өйткені ғылыми ұйым және қорғалатын аймақ ретінде даланы игеру басталғанға дейін жиырма жыл бұрын пайда болды», — деп түсіндіреді ғылыми қызметкер.
Дала скучно деп ойлайсыз ба? Тек мұнда емес. Қорық аумағында мүлдем басқа және іс жүзінде үйлеспейтін өсімдіктер қатар өседі. Мұның бәрі жер беті жасына және құрамына қарай әр түрлі геологиялық шөгінділермен жабылғандықтан. Бұл аймақта дала, шөл, мезофит және шалғынды өсімдік түрлері өседі. Сонымен қатар, оларға тән емес топырақта. Мысалы, азиялық арша ауыр топырақта, ал құмда өседі. Немесе ағаш тал-ылғал сүйгіш өсімдік, оны осы далада оңай табуға болады. Немесе Наурызым қарағайы, бізге таныс қарағайдан мүлдем өзгеше. Оның қалың діңі және шайыр өткелдерінен екі есе көп. Ол өсетін борада ауа іс жүзінде стерильді және емдік деп айтылады, сондықтан қорыққа бару коронавирустық инфекциямен ауыратын адамдарға ұсынылады. Дала, батпақтар, шөл, көлдер, ормандар – мұның бәрін бір жерде және бір күнде көруге болады. Науырзым қорығында алты экологиялық соқпақ әзірленді және турист қалауына қарай кез келгенін таңдай алады. «Мен ондаған жылдар бойы әртүрлі туристерді көрдім. Бірақ олардың ортақ бір ерекшелігі бар: Наурызымға келгенде адамдар аурулар мен проблемаларды ұмытады. Есімде, бізге жасына қарай туристер келген топ келді. Аяқтар ауырады жүру, олар маған шағымданады. Мен оларға айтамын-бұл жерде жүру керек, қуат алу керек, содан кейін жаралар туралы ұмытыңыз. Елестетіп көріңізші, біз олармен 3 шақырым тыныш жүрдік, олар тіпті байқамады!»,- дейді Мария Зейнелова.
Рухани қуат алу үшін мұнда тіпті көріпкелдер де келеді. Өткен жылдың күзінде қорыққа «Психика шайқасы» шоуының жетінші маусымының финалисті Бақыт Жұматова келді. «Қыркүйек болды, бірақ суық ауа райы болды. Бақыт Жұматова мен оның еріп жүрушілері қоныстанды, үйді су басты, бірақ ол жылынбады, суық. Олар маған келіп: қонақтар қатып, кетуге дайындалып жатыр. Содан кейін мен оларға барып, менімен бірге орманға баруға кеңес беремін, олар бәрін бірден ұмытып кетеді дейді. Олар алдымен күмәнмен қарады, содан кейін біздің табиғатымызды көрді және барлық қолайсыздықтарды ұмытып кетті. Бақыт Жұматова үшін бұл Қазақстан жерлеріне туристік мақсатпен алғашқы сапар болды. Оған ұнағаны соншалық, мамыр айында бізге келеді», — дейді Мария Александровна. Науырзым қорығында табиғат әр 2-3 шақырым сайын өзгеріп отырады. Ал флорада жоғары сатыдағы өсімдіктердің 680-ден астам түрі бар. Дала үшін бұл әдетте тән көрсеткіш емес, ол нормадан үш есе асады. Бұған омыртқалы жануарлардың 342 түрін, ал сирек кездесетін құстардың бірнеше ондаған түрін қосыңыз. Оның 35-і Қазақстанның Қызыл кітабына, ал 17 – сі халықаралық кітапқа енгізілген. Сонымен қатар, қорық аумағында бүркіттердің төрт түрін бірден көруге болады: ақ құйрықты бүркіт, қорым, дала бүркіті және Бүркіт. Мүмкін, флораның, фаунаның байлығы мен әдемі пейзаждардың көптігі қазақстандық режиссерлерді қорықшылардың жұмысы және олардың браконьерлермен күресі туралы фильм түсіру үшін осы аумақты таңдауға итермелеген шығар. Тіпті әйгілі ресейлік актер Сергей Гармаш» дала » фильмін түсіруге келді. Ол Науырзым қорығының сұлулығына тәнті болып, бес күн өркениеттен алшақ болғанына бір минут та өкінбегенін мойындады. Браконьерлер туралы айтатын болсақ. Мария Зейнелова оларды қорық аумағында кездестіруге болмайды деп мәлімдейді. Бұл ерекше қорғалатын аймақ, сондықтан биоалуантүрлілікті сақтауға ең маңызды назар аударылады.
«Бізде Табиғат шежіресі үшін мониторинг алаңдары бар. Біз бұл есептерді жыл сайын Алматыдағы ақпараттық орталыққа тапсырамыз, мұнда жануарлар мен өсімдіктердің өзін қалай ұстайтыны туралы есеп береміз. Біз флора мен фаунаның сирек түрлерін сақтау бойынша жұмыс жүргіземіз. Мысалы, жіңішке жапырақты өсімдіктер, қырғыз қайыңы, қауырсынды қауырсынды қауырсын, Шренк қызғалдағы (ол Қостанай облысының елтаңбасында бейнеленген) жойылу алдында тұр. Міне, олар өздерін жайлы, жақсы сезінеді. Немесе бүркіт-қорым, кран-белладонна-антропогендік әсерсіз олардың Науырзымдағы популяциясы өсуде», — деп атап өтті ол. Қорықтың кеңдігінде бұйра қызғылт Пеликанды көруге болады. Ол тек балыққа бай жерлерде кездеседі, бұл Наурызымда жеткілікті. Қызғылт пеликанның әлемдік көші-қонының 99 пайызы Қостанай қорығының аумағы арқылы өтеді. 2012 жылы олар мұнда туризмді дамытумен шұғылдануға шешім қабылдады және келушілер орталығын салды-одан қорықпен танысу басталады. Содан кейін дендропарк пайда болды және тек күн мен желдің энергиясымен жұмыс істейтін жарықтандыру жүргізілді. Тың орманда мемлекеттік инспектордың үйі салынды, киіз үйлер бар және сіз атқа мінуге болады. Қонақ үй жұмыс істейді. Жергілікті тұрғындар туристерге олармен бірге тұруды, ұлттық тағамдардан дәм татуды және қаланың қарбаласынан үзіліс жасауды ұсынады. «Бізге кім келетіні маңызды емес – қарапайым турист, шенеунік, кәсіпкер-барлығы табиғатпен жалғыз қалып, өз мәселелерін ұмытып кетеді. Облыстық мәслихат депутаттарының бізге келгені есімде. Олардың бірі – беделді кәсіпкер – телефон тікелей жарылып кетті. Ал ол телефонды алмады. Ол бәрінен біраз уақыт ажырап, бәрін ұмытып, ойларын тазартты дейді», — деп қорытындылады қорықтың ғылыми қызметкері.
«1929 жылы профессор Спригин осы жерлерге экспедиция ұйымдастырды және сөзсіз таң қалды. Бұл әлемде теңдесі жоқ ерекше бірегей аумақ. Науырзым қорығына барып, сіз әлемнің ондаған географиялық нүктелеріне барғандай боласыз. Спригиннен кейін де осы жерлерде болған ғалымдар табиғатқа таңданғаны соншалық, 1939 жылы РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Науырзым қорығын құру туралы шешім қабылдады. Оның бастапқы ауданы 250 гектар болды, содан кейін бірқатар қайта құру болды және аумақ 87,7 мың гектарға жетті. Ұзақ уақыттан кейін, 2000 жылы халықаралық ғалымдар қорыққа қайта келді. Олар да аймақтың бірегейлігі туралы айтып, оны кеңейтуді ұсынды. Үкімет қаулысымен 2004 жылғы қаңтарда 100 мың гектардан астам аумақ қосылды және қазіргі уақытта қорықтың аумағы 191 мың гектардан асады», — дейді Мария Зейнелова. 191 мың гектар жабайы таза және ерекше қорғалатын табиғат. 2008 жылы бұл аймақ ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра тізіміне енді. Сонымен, қазақ даласының бірегейлігі халықаралық деңгейде танылды.
Мария Александровна нағыз энтузиаст және кәсіпқой сияқты ынта-жігермен және сыпайы түрде қорықтың табиғаты туралы айтады. Мерзімді түрде терминологияға ауысады, құрғақ дала аймағының басқалардан қалай ерекшеленетінін айтады. Әрбір дерлік сөйлемде «бірегей» сөзі бар. «Әлемде теңдесі жоқ бірегей Торғай даласы. Біздің бүкіл планетамызда осындай төрт учаске ғана қалды: Аскания-Нова, Шығыс Қытай, Ресейдегі және Қазақстандағы Орталық қара жер қорығы, онда сіз нағыз тың далаларды көре аласыз. Науырзым тың жерлерді жыртудан құтқарылды, өйткені ғылыми ұйым және қорғалатын аймақ ретінде даланы игеру басталғанға дейін жиырма жыл бұрын пайда болды», — деп түсіндіреді ғылыми қызметкер.
Дала скучно деп ойлайсыз ба? Тек мұнда емес. Қорық аумағында мүлдем басқа және іс жүзінде үйлеспейтін өсімдіктер қатар өседі. Мұның бәрі жер беті жасына және құрамына қарай әр түрлі геологиялық шөгінділермен жабылғандықтан. Бұл аймақта дала, шөл, мезофит және шалғынды өсімдік түрлері өседі. Сонымен қатар, оларға тән емес топырақта. Мысалы, азиялық арша ауыр топырақта, ал құмда өседі. Немесе ағаш тал-ылғал сүйгіш өсімдік, оны осы далада оңай табуға болады. Немесе Наурызым қарағайы, бізге таныс қарағайдан мүлдем өзгеше. Оның қалың діңі және шайыр өткелдерінен екі есе көп. Ол өсетін борада ауа іс жүзінде стерильді және емдік деп айтылады, сондықтан қорыққа бару коронавирустық инфекциямен ауыратын адамдарға ұсынылады. Дала, батпақтар, шөл, көлдер, ормандар – мұның бәрін бір жерде және бір күнде көруге болады. Науырзым қорығында алты экологиялық соқпақ әзірленді және турист қалауына қарай кез келгенін таңдай алады. «Мен ондаған жылдар бойы әртүрлі туристерді көрдім. Бірақ олардың ортақ бір ерекшелігі бар: Наурызымға келгенде адамдар аурулар мен проблемаларды ұмытады. Есімде, бізге жасына қарай туристер келген топ келді. Аяқтар ауырады жүру, олар маған шағымданады. Мен оларға айтамын-бұл жерде жүру керек, қуат алу керек, содан кейін жаралар туралы ұмытыңыз. Елестетіп көріңізші, біз олармен 3 шақырым тыныш жүрдік, олар тіпті байқамады!»,- дейді Мария Зейнелова.
Рухани қуат алу үшін мұнда тіпті көріпкелдер де келеді. Өткен жылдың күзінде қорыққа «Психика шайқасы» шоуының жетінші маусымының финалисті Бақыт Жұматова келді. «Қыркүйек болды, бірақ суық ауа райы болды. Бақыт Жұматова мен оның еріп жүрушілері қоныстанды, үйді су басты, бірақ ол жылынбады, суық. Олар маған келіп: қонақтар қатып, кетуге дайындалып жатыр. Содан кейін мен оларға барып, менімен бірге орманға баруға кеңес беремін, олар бәрін бірден ұмытып кетеді дейді. Олар алдымен күмәнмен қарады, содан кейін біздің табиғатымызды көрді және барлық қолайсыздықтарды ұмытып кетті. Бақыт Жұматова үшін бұл Қазақстан жерлеріне туристік мақсатпен алғашқы сапар болды. Оған ұнағаны соншалық, мамыр айында бізге келеді», — дейді Мария Александровна. Науырзым қорығында табиғат әр 2-3 шақырым сайын өзгеріп отырады. Ал флорада жоғары сатыдағы өсімдіктердің 680-ден астам түрі бар. Дала үшін бұл әдетте тән көрсеткіш емес, ол нормадан үш есе асады. Бұған омыртқалы жануарлардың 342 түрін, ал сирек кездесетін құстардың бірнеше ондаған түрін қосыңыз. Оның 35-і Қазақстанның Қызыл кітабына, ал 17 – сі халықаралық кітапқа енгізілген. Сонымен қатар, қорық аумағында бүркіттердің төрт түрін бірден көруге болады: ақ құйрықты бүркіт, қорым, дала бүркіті және Бүркіт. Мүмкін, флораның, фаунаның байлығы мен әдемі пейзаждардың көптігі қазақстандық режиссерлерді қорықшылардың жұмысы және олардың браконьерлермен күресі туралы фильм түсіру үшін осы аумақты таңдауға итермелеген шығар. Тіпті әйгілі ресейлік актер Сергей Гармаш» дала » фильмін түсіруге келді. Ол Науырзым қорығының сұлулығына тәнті болып, бес күн өркениеттен алшақ болғанына бір минут та өкінбегенін мойындады. Браконьерлер туралы айтатын болсақ. Мария Зейнелова оларды қорық аумағында кездестіруге болмайды деп мәлімдейді. Бұл ерекше қорғалатын аймақ, сондықтан биоалуантүрлілікті сақтауға ең маңызды назар аударылады.
«Бізде Табиғат шежіресі үшін мониторинг алаңдары бар. Біз бұл есептерді жыл сайын Алматыдағы ақпараттық орталыққа тапсырамыз, мұнда жануарлар мен өсімдіктердің өзін қалай ұстайтыны туралы есеп береміз. Біз флора мен фаунаның сирек түрлерін сақтау бойынша жұмыс жүргіземіз. Мысалы, жіңішке жапырақты өсімдіктер, қырғыз қайыңы, қауырсынды қауырсынды қауырсын, Шренк қызғалдағы (ол Қостанай облысының елтаңбасында бейнеленген) жойылу алдында тұр. Міне, олар өздерін жайлы, жақсы сезінеді. Немесе бүркіт-қорым, кран-белладонна-антропогендік әсерсіз олардың Науырзымдағы популяциясы өсуде», — деп атап өтті ол. Қорықтың кеңдігінде бұйра қызғылт Пеликанды көруге болады. Ол тек балыққа бай жерлерде кездеседі, бұл Наурызымда жеткілікті. Қызғылт пеликанның әлемдік көші-қонының 99 пайызы Қостанай қорығының аумағы арқылы өтеді. 2012 жылы олар мұнда туризмді дамытумен шұғылдануға шешім қабылдады және келушілер орталығын салды-одан қорықпен танысу басталады. Содан кейін дендропарк пайда болды және тек күн мен желдің энергиясымен жұмыс істейтін жарықтандыру жүргізілді. Тың орманда мемлекеттік инспектордың үйі салынды, киіз үйлер бар және сіз атқа мінуге болады. Қонақ үй жұмыс істейді. Жергілікті тұрғындар туристерге олармен бірге тұруды, ұлттық тағамдардан дәм татуды және қаланың қарбаласынан үзіліс жасауды ұсынады. «Бізге кім келетіні маңызды емес – қарапайым турист, шенеунік, кәсіпкер-барлығы табиғатпен жалғыз қалып, өз мәселелерін ұмытып кетеді. Облыстық мәслихат депутаттарының бізге келгені есімде. Олардың бірі – беделді кәсіпкер – телефон тікелей жарылып кетті. Ал ол телефонды алмады. Ол бәрінен біраз уақыт ажырап, бәрін ұмытып, ойларын тазартты дейді», — деп қорытындылады қорықтың ғылыми қызметкері.